Ludność wsi
Na demografię Bartodziej oddziaływało w ciągu wieków wiele czynników. Obok naturalnych przyczyn takich jak epidemie czy nieurodzaje, oraz zewnętrznych, a więc wojen i niepokojów społecznych, o ilości mieszkańców wsi w znacznym stopniu decydował jej właściciel. Jeszcze w XVIII w. wraz z utrwaleniem pańszczyzny i poddaństwa chłopów, powszechne były przypadki handlu chłopami, traktowanymi przez szlachtę jako jej własność. Sprzedaż wsi oznaczała zwykle, że nabywca stawał się również właścicielem zamieszkałych w niej chłopów. Zdarzało się że właściciel wsi osobno pozbywał się dóbr ziemskich, a osobno poddanych. Wiadomo, że przynajmniej raz taki los spotkał mieszkańców Bartodziej. W 1725 r. zostali sprzedani przez Piotra Boglewskiego Stanisławowi Bogatce, podczas gdy wieś, czyli wszystkie jej grunty, lasy, zabudowania, itp. dwa lata wcześniej znalazły innych nabywców.
Zmiany społeczne XIX w. przede wszystkim zniesienie poddaństwa oraz późniejsze uwłaszczenie chłopów zredukowało bezpośrednie oddziaływanie dziedzica na sprawy wsi. Od tej chwili jego rola ograniczała się głównie do funkcji pracodawcy dla służby folwarcznej. Zapotrzebowanie folwarku na pracowników, które znacznie wzrosło po zniesieniu pańszczyzny, byli w stanie w pełni zaspokoić mieszkańcy Bartodziej, zwłaszcza pod koniec wieku, gdy na wsi znacznie przybyło ludności. Mimo to większości folwarcznej siły roboczej nie stanowiła ludność miejscowa lecz napływowa.
Być może przyczyną niechęci do pracy w folwarku były urazy z poprzednich czasów, nadal żywe w pamięci mieszkańców wsi. Znane są z tego okresu relacje właścicieli folwarków, którzy nie mogli nakłonić do pracy swoich dawnych, niezamożnych poddanych, nawet gdy oferowali dobrą zapłatę i zmuszeni byli szukać rąk do pracy w innych miejscowościach. W bartodziejskim folwarku na stałe pracowało kilkanaście osób, które wraz z rodzinami stanowiły znaczący procent ogółu mieszkańców wsi. W okresie letnim do tej grupy należy dodać pracowników sezonowych z sąsiednich osad oraz ludzi, którzy w poszukiwaniu pracy przemierzali kraj od dworu do dworu.
Migracja ludzi zatrudnianych przez dziedzica, aż do ostatecznej parcelacji majątku stanowiła ważny element kształtujący stosunki ludnościowe Bartodziej. Część służby dworskiej „wżeniała” się w rodziny wiejskie, najczęściej ubogich komorników i wyrobników. W rodzinach bogatszych chłopów-gospodarzy tradycyjnie starano się unikać małżeństw z przybyszami, którzy nie wnosili do gospodarstwa majątku w postaci ziemi. Ruch tej grupy ludności zawężał się do kilkunastu rodów, połączonych wielokrotnymi więzami pokrewieństwa i powinowactwa. Od drugiej poł. XIX w. zauważalny jest wzrost ilości przybyszów, o czym świadczy zanikanie pewnych nazwisk rodowych i występowanie nowych wskazujących niekiedy na miejsce pochodzenia np. Mąkosa, Jaroszek, itp. Trudno natomiast dokładnie określić skalę ruchu wychodźczego (emigrację) ze wsi. Można tu wyróżnić zamążpójścia i ożenki mieszkańców Bartodziej w okolicznych miejscowościach oraz wychodźstwo całych grup ludności, jak w przypadku mieszkańców Andrzejówki.
Pierwsza wzmianka o liczbie ludności Bartodziej pochodzi z 1827 r. Wieś liczyła wówczas 125 mieszkańców. Uwzględniając w tej liczbie dzierżawcę dworu i służbę folwarczną można przyjąć, że na jeden dom przypadało od 6 do 7 osób. Powyższy wskaźnik liczebności rodzin pozwala na obliczenie zmian ilości mieszkańców od roku 1776. Wieś liczyła wówczas 17 domów co daje około 110 mieszkańców, w 1789 było 18 domów, a więc w ciągu 23 lat przybyło zaledwie 7 osób (co 4 lata przybywała 1 osoba). Tak niewielki przyrost ilości mieszkańców Bartodziej na przełomie XVIII i XIX w. usprawiedliwia niestabilna sytuacja społeczno-polityczna i liczne wojny, zwłaszcza w dobie wypraw napoleońskich.
Akta stanu cywilnego parafii Lisów zachowały się dopiero od 1811 r. Dokumenty z wcześniejszego okresu uległy zniszczeniu w pożarze plebani w 1808 r. Na podstawie metryk możliwe jest odtworzenie ruchu mieszkańców Bartodziej do czasów współczesnych. Pełną rekonstrukcję utrudniają luki w kościelnych aktach, np. wpisy ludności żydowskiej prowadzone były tylko do lat 30-tych XIX w. Inne braki są następstwem zamknięcia starego kościoła w Lisowie w 1847 r. Przez kolejne 18 lat akta parafialne prowadzone były wspólnie dla połączonych parafii Lisów i Goryń. Metryki oprócz podstawowych danych tj. imion i nazwisk, dat i rodzajów zdarzeń (urodzenie, zgon, ślub) zaopatrywano w inne informacje o wpisywanych osobach, ich rodzicach i świadkach, najczęściej podawano miejsce pochodzenia, status społeczny lub zawód, rzadziej spotkać można dokładny adres z podaniem numeru domu, a w przypadku zgonu sporadycznie podawano jego przyczynę. Zakres tych dodatkowych informacji różni się znacznie w zależności od okresu i metod przyjętych przez księży prowadzących akta.
Mimo wspomnianych usterek, kościelne metryki są obszernym, a przede wszystkim nieprzerwanym źródłem wiedzy o mieszkańcach wsi, na przestrzeni 134 lat, gdyż zachowały w całości do 1945 r. Od tego momentu ewidencję ludności przejęły organy administracji państwowej.
wybrane informacje
1. Żydzi
W kościelne akta do połowy lat 30-tych XIX w. wpisywane były zdarzenia odnoszące się do ludności żydowskiej, zamieszkałej na terenie parafii. Kilka metryk dotyczy bezpośrednio Żydów z Bartodziej, a w kilku innych występują oni jako świadkowie. Wiadomo dzięki temu, że w 1811 r. dzierżawcą (zapewne karczmy) był Mośek Jekatowicz, a w sąsiednim Osowiu mieszkał również arendarz Anker Eliasz. Z datowanej na ten sam rok, metryki urodzenia córki Manewa Lejbusiewicza, wynika, że dzierżawcą majątku ziemskiego w Bartodziejach był starozakonny Berek Samuelowicz (teść Lejbusiewicza). W rok później u innych Żydów Mośka i Sary Abrachamowiczów urodził się syn Major. W 1819 r. karczmarzem był Zysmanc Samulewicz, zamieszkały pod numerem 11. Ostatni wpis pochodzi 1824 r. u „pakciarzy” (dzierżawców) Lejbusia Wojkowicza i Bery Zelkowicz przyszła na świat córka Gertruda.
2. Nazwiska
Z zachowanych lustracji, kościelnych metryk i innych dokumentów, np. tabeli uwłaszczeniowej wiadomo jakie nazwiska nosili mieszkańcy Bartodziej od początku XIX w. Pierwszy zachowany spis zagrodników i komorników pochodzi z 1826 r. Nie licząc rodziny żydowskiej i służących dworskich, występuje wówczas 15 nazwisk. Z tej grupy, na skutek wygaśnięcia linii męskiej, w ciągu kilkunastu lat, zanikło około 1/3, w ich miejsce pojawiły się nazwiska przybyszów. Z nazwisk wymienionych w 1826 r. jako pierwsze wygasły: Bonek, Ignacek, Palacz. Najdłużej przetrwały rody Banachów, Frączków, Warmiaków, które powtarzają się w kolejnym zachowanym spisie, pochodzącym z 1864 r. gdy na 31 właścicieli gospodarstw były 24 nazwiska. Do tej liczby należy dodać podobną ilość nazwisk, przypadającą na służbę dworską, którą cechowała znacznie większa mobilność. Kolejno do Bartodziej przybywali:
– Gorgus w 1832 r. z Kowali,
– Marczak w 1833 r. z Jasieńca,
– Glegoła w 1834 r. z Bobrowników,
– Marciniak 1840 r. z Woli Goryńskiej,
– Gurka w 1844 r. z Gorynia,
– Kiepiela w 1847 r. z Woli Goryńskiej,
– Zakrzewski w 1847 r.
– Jankowski w 1861 r.
– Romanowski w 1864 r. z parafii Goryń,
– Sułek w 1876 r.
– Kęska w 1888 r.
– Nowicki w 1888 r
– Partyga w 1892 r.
– Sawicki w 1896 r.
– Prus w 1898 r.
Spośród rodów nie wymienionych w spisie włościan z 1826 r. w aktach parafialnych w latach 1811-1825 jako mieszkańcy Bartodziej figurują: Biedrzycki, Brzeziński, Cernicki, Chudzicki, Grabowski (1817) Jabłoński, Gurek, Kozdra, Kwiatkowski, Ligenzewicz, Łyko, Maj, Majewski, Niedzielski (1817), Piotrowski, Potera, Przychodzień, Smerda, Służbicki, Woźniak, Żurowski.
Zachowane akta USC to doskonałe źródło dla poszukiwań genealogicznych. W zamieszczonym poniżej linku znajduje się fragment genealogii rodziny Niedzielskich.
Niedzielscy zamieszkują w Bartodziejach przynajmniej od końca XVIII w. i jest to jedno z nielicznych nazwisk, które przetrwało w naszej wsi do czasów współczesnych.
