Aktualności

Motyw sporów o serwituty, czyli prawa chłopów do użytkowania dworskich łąk, pastwisk i lasów przewija się w dziełach wybitnych pisarzy, opisujących polską wieś u schyłku XIX wieku. O konfliktach ekonomicznych pomiędzy wsią i dworem pisał m.in. W. Reymont. Równie interesujący był, trwający kilka dekad, konflikt pomiędzy bartodziejskim chłopami i ziemiańską rodziną Gordonów. W Archiwum Państwowym w Radomiu zachowały się interesujące dokumenty dotyczące tych kontrowersji. Dziewiętnastowieczne archiwalia stanowią niezmiernie cenny element naszego rodzimego dziedzictwa historycznego, są źródłem wiedzy o przemianach społecznych i gospodarczych, a także pomocnym narzędziem dla badaczy genealogii bartodziejskich rodów chłopskich.
.
Wojciech Ćwierz

Regulacje praw serwitutowych zawarte w tabeli likwidacyjnej zatwierdzonej w 1867 roku poprzedzone były wieloletnimi sporami pomiędzy bartodziejskim włościanami i właścicielami majątku.

Więcej o uwłaszczeniu chłopów w Bartodziejach: „Nasza historia – ziemia chłopska w Bartodziejach” – artykuł opublikowany 11.11.2016 >>>

Istotą bartodziejskiego konfliktu o serwituty było prawo do korzystania przez chłopów z pastwisk i lasów należących do dworu. Po likwidacji pańszczyzny i ogłoszeniu uwłaszczenia włościanie z Bartodziej złożyli skargę do Radomskiej Komisji do Spraw Włościańskich, zarzucając właścicielom majątku Laurze i Franciszkowi Gordonom wieloletnie ograniczanie i łamanie obowiązującego prawa. Włościanie powoływali się przy tym na ukaz carski z 26 maja 1846, gwarantujący im prawa do serwitutów i ograniczającego dowolne rugowanie chłopów z ziemi przez właścicieli prywatnych majątków. Prezentowane dokumenty kończy umowa z 1881 roku, będąca ugodą pomiędzy stronami sporu.

 W 1865 roku Radomska Komisja do Spraw Włościańskich rozstrzygnęła skargę bartodziejskich włościan, którzy zarzucali dziedzicowi, że:

1. korzystają tylko z jednej fury zbiórki z lasu dworskiego bez siekiery i za kwitkami od dziedzica,
2. odebrane im zostały części ogrodów i łąk w położone miejscu zwanym „Steczka”,
3. dziedzic nie udziela im drzewa z lasu swego na reparacje budynków, lecz daje im tylko materiał zleżały i zgniły, nie zdatny na budynki,
4. odebrana im została część pastwiska zajętego pod sąsiednią wieś Andrzejówka.

Włościanie prosili aby wszystkie ich pretensje byłe rozpoznane, a zabrane im prawa przywrócone, w takim stanie, w jakim posiadali je w latach dawnych. Po rozpoznaniu skargi, dokonanym na gruncie, w obecności dziedzica Franciszka Gordona i świadków obu stron, okazało się że:

• ogrody i części łąk w miejscu zwanym „Steczka” znajdujące się w ilości kilku mórg odebrane zostały włościanom wsi Bartodzieje już po wydaniu ukazu z 26 maja 1846 roku w rok lub dwa po wydaniu takowego i włościanie gospodarze tej wsi do chwili obecnej, nie zostali za to wynagrodzeni.
• W czasie wydania ukazu z 26 maja 1846 włościanie użytkowali materiał potrzebny im na budynki, a także na ogrodzenia z lasów dworskich. Materiał wydzielany im był z drewna stojącego, a nie białego, jednak z pozwoleniem dworu.
• Włościanie gospodarze wsi Bartodzieje w 1846 roku wywozili z lasu dworskiego w każdą sobotę po dwie fury drzewa na opał, bez kwitków i bez szczególnego dozwolenia za strony dworu i jeździli do lasu z siekierą. Po wydaniu ukazu z 26 maja 1846 roku dziedzic wprowadził w życie kwitki tj. asygnacje, za któremi włościanie otrzymywali opał i wzbraniał już włościanom jeździć do lasu z użyciem siekiery. Na ogrodzenia jeszcze potem kilka lat dziedzic dawał żerdzie, lecz po skasowaniu pańszczyzny i po wprowadzeniu okupu i tego już w końcu zupełnie wzbronił.
• Część wspólnego pastwiska, zawierającego w 1847 roku około 2 włók, oddano w użytkowania włościanom nowo założonej wsi Andrzejówka, a na pozostałej części pasie się inwentarz dziedzica wspólnie z włościańskim, włościanie zaś za utraconą część pastwiska nie zostali wynagrodzeni.
• okazało się również, że włościanie przed samym ogłoszeniem ukazu z 26 maja 1846 roku, tj. w lecie 1846 roku pasali swój inwentarz wspólnie z dworskim, na wszystkich polach dworskich – słowem wszędzie gdzie pasł się inwentarz folwarczny – a także w lasach dworskich. Fakt ten jednogłośnie potwierdzony został przez świadków z obydwóch stron, tj. dziedzica i włościan.
• W roku 1863 dziedzic zabrał część ogrodu gospodarzowi Stanisławowi Borzęckiemu pod czworak, w tym że roku postawiony przez dziedzica, nie wynagrodziwszy tego do chwili obecnej. Grunt zajęty pod budynek wraz z częścią ogrodu zajętego pod drewno służących w folwarku komorników wynosi nie więcej ¼ części małej morgi, jednakże to spowodowało wspomnianemu gospodarzowi i tę stratę, że w pozostającej mu części ogrodu robi szkodę drób domowy i bydło, służących tam komorników
• na łąkach włościan wsi Bartodzieje, znajdują się krzaki, których dziedzic zabrania włościanom usuwać, co jest niezbędnym dla zabezpieczenia łąk od zaśmiecania, a tym samym od zupełnego ich zniszczenia.
• gospodarz Jan Górka mając na swym gruncie jedno drzewo, chciał je wyrąbać, lecz dziedzic zabronił mu tego czynić, pod tym pozorem, że drzewo będące na gruncie osadnika jest własnością dziedzica, a nie włościanina, do którego osada należy.
• W czworaku wystawionym na ogrodzie wyżej wspomnianego włościanina Borzęckiego w czasie zapadnięcia ukazu z 29 lutego 1864 roku mieszkali:

1. Antoni Zwoliński – leśniczy na ordynarii,
2. Antoni Szepiatka – komornik miał od dworu pół morgi gruntu i morgę łąki na odrobek,
3. Teodor Jagodziński – parobek
4. Maciej Banach – parobek

• W nowo założonej wsi Andrzejówka, postawionej w 1847 roku, w czasie wydania ukazu z 29 lutego 1864 roku znajdowało się pięciu ogrodziarzy – mających każdy swój chałupę i od pięciu do ośmiu mórg gruntu za osobną pańszczyznę do dworu. Oprócz tego mieli oni osobne pastwisko, z którego wyłącznie użytkowali przez ostanie 26 lat.

W dniu 5 maja 1864 roku w czasie pobytu w Goryniu komisja zdecydowała co następuje:

 „Z powodu braku w obecnym czasie przekonywających dowodów, z jakich mianowicie służebności włościanie wsi Bartodzieje użytkowali, dla braku tabeli oznajmia zarządzającemu wsi Bartodzieje, że do czasu ostatecznego rozpoznania tej kwestii włościanie wsi Bartodzieje mogą używać prawa pasania bydła po dawnemu wspólnie z inwentarzem folwarcznym, na polach, ugorach i w lasach, z tym atoli warunkiem, że jeżeli po ostatecznym zbadaniu tej kwestii, skarga ich okaże się niesłuszna to obowiązani będą wynagrodzić dziedzicowi za to, co inwentarzem swym wypasą”.

Ponieważ od tej decyzji dziedzic Franciszek Gordon nie odwołał się w wyznaczonym terminie, Komisarz II Rewiru Radomskiej Komisji do Spraw Włościańskich biorąc pod uwagę całość zgromadzonych dowodów postanowił:

• Zobowiązać dziedzica Gordona niezwłocznie przywrócić włościanom wsi Bartodzieje ogrody ich i łąki w dawnych miejscach, a mianowicie położone w miejscu zwanym „Steczka”, co stanowi ogółem na całą wieś kilka mórg.
• Przyznać włościanom wsi Bartodzieje prawo użytkowania materiału na budowle z lasu dworskiego bez żadnych asygnacji od dworu, lecz w oznaczonym na to dniu, tj. w sobotę.
• Oznajmić dziedzicowi Gordonowi, że włościanom wsi Bartodzieje służy prawo jeżdżenia do lasu co sobotę z użyciem siekiery i do wywożenia stamtąd opału. Rąbać drzewa zdatnego na budynki włościanie nie maja prawa, lecz służy im prawo używania siekiery dla zbiórki opału.
• Co się tyczy pastwiska na polach dworskich, włościanie mają już w rękach decyzję Komisji Radomskiej z dnia 5 maja 1864 roku. Decyzja ta pozostaje w całej swej mocy, o czym zawiadamia się włościan. Co do pastwiska odebranego włościanom pod wieś Andrzejówkę, to niniejszym proponuje się dziedzicowi Gordonowi wynagrodzić włościan za odebraną od nich część pastwiska w dwumiesięcznym terminie, po upływie którego jeżeli pomiędzy dziedzicem, a włościanami nie nastąpi ugoda, to wówczas Komisarz przedstawi rzecz tę do komisji.
• Zobowiązać dziedzica wsi Gordona wynagrodzić włościanina Stanisława Borzęckiego za odebraną mu część ogrodu, w przestrzeni ¼ morgi pod czworak w 1862 roku wystawiony przez dziedzica.
• Oznajmić włościanom wsi Bartodzieje, że oni mają zupełne prawo do zarośli na ich łąkach znajdujących się, tym samym służy im prawo oczyszczania łąk owych stosownie do potrzeby. A włościanin Jan Górka ma prawo wyciąć wszystkie drzewa znajdujące się na gruntach jego osady na wyłącznie swoją korzyść.
• Oznajmić włościanom

1. Antoniemu Zwolińskiemu
2. Antoniemu Szepiatce
3. Teodorowi Jagodzińskiemu
4. Maciejowi Banachowi

i pięciu włościanom wsi Andrzejówka, że mieszkania, które użytkowali w czasie zapadnięcia ukazu z 1864 roku  ukazu z 29 lutego razem z gruntem, który mieli dany na odrobek od dworu przechodzi im na zupełną własność.

• Włościanom wsi Andrzejówka przechodzi na własność oprócz tego i oddzielne pastwisko, z którego do tej pory korzystali
• Włościanie wyżej wzmiankowani otrzymujący we wsi Bartodzieje mieszkania na własność, maja prawo przy tym trzymać bydło swoje tam gdzie takowe do tej chwili trzymali oraz pasać wspólnie z dworskim, na dworskich pastwiskach.
• Decyzje tę ogłosić dziedzicowi Gordonowi i włościanom wsi Bartodzieje i Andrzejówka.

                                          ————————————–  *  ————————————–

W 1881 roku w Bartodziejach uregulowane zostały prawa do serwitutów. W dniu 4 grudnia 1881 roku zawarta została umowa pomiędzy włościanami i właścicielami bartodziejskiego majątku należącymi wówczas do Laury i Franciszka Gordonów.

Dobrowolna umowa

1881 roku, dnia 4 grudnia, my niżej podpisani włościanie wsi Bartodzieje wchodzącej przedtem w skład dóbr Bartodzieje i właściciele tychże dóbr Laura Gordon i Franciszek Gordon, zawieramy między sobą w przytomności Wójta Gminy Jedlińsk i świadków niżej podpisanych ugodę, w przedmiocie następującym.

Ponieważ wszyscy włościanie osad od N 1 do 31^go z wyłączeniem osady N 15 wsi Bartodzieje, a mianowicie:

Wincenty Monkosa

Wojciech Frączek

Stanisław Borzęcki

Władysław Roguś

Jacenty Woźniak

Walenty Zakrzewski

Paweł Frączek

Piotr Kiepiela

Teodor Niedzielski

Grzegorz Marczak

Stanisław Maciejak

S-cy Mateusza Szewczyka

Aleksander Marciniak

Jan Górka

Jan Szewczyk

Jan Grabowski

Stanisław Gorgus

Tomasz Strzelczyk Antoni

Górka Antoni Grabowski

Piotr Dębski

Marcin Konopka

Andrzej Wdowczyk

Antoni Górczyński

Antoni Zwolinski

Maciej Banach

Teodor Jagodziński

Walenty Górka

Tomasz Górczyński

Antoni Lipiec

mają prawo służebności leśnych i pastwiskowych zapisane w tabeli likwidacyjnej wsi Bartodzieje, a mianowicie: otrzymywania z dworskiego lasu drzewa na poprawę budowli na ogrodzenie i zbieraniny na opał, jak również mają prawo pasania swojego inwentarza wspólnie z dworskim na całej przestrzeni lasu dworskiego, z wyłączeniem zagajników i na dworskich rżyskach po oziminie, a także na oddzielnych dworskich pastwiskach „Porąbkach i Ogrodziskach”

My więc włościanie posiadający osady zapisane w tabeli likwidacyjnej, a niżej podpisani, zrzekamy się na zawsze praw na wszystkie służebności wyżej wymienione, tak leśne jako też pastwiskowe w zamian zaś właściciele dóbr jako wynagrodzenie za też służebności odstępują i dają wspólną czyi niepodzielną, wyłączną i zupełną własność: 40 mórg, 150 prętów lasu „Osiny” licząc z tej przestrzeni:

Włościanom gospodarzom zapisanym w tabeli likwidacyjnej od N 1 ^go  do N 14 ^go  włącznie oddają po dwie morgi lasu każdemu, czyli ogółem mórg dwadzieścia ósm.

Ogrodziarzom zapisanym w tabeli od N 16 ^go  do N 24 ^go  włącznie, każdemu po jednej mordze lasu, czyli ogółem mórg dziewięć.

Pozostałym zaś osadom od N 25 ^go  do N 31 ^go  włącznie na każdej po sto pięćdziesiąt prętów lasu, czyli ogółem mórg trzy i prętów sto pięćdziesiąt.

Przestrzeń zaś ta ogólna lasu mórg czterdzieści prętów sto pięćdziesiąt, oprócz 241 prętów nieużytków pod drogami, odmierzana im będzie w następujących granicach. W miejscowości zwanej „Osiny” od strony wschodniej grunta wsi Olszowa, od południa grunta włościan Bartodziejskich, od zachodu las oddany nabywcom wsi Andrzejówka za serwituta, od północy zaś stanowić ma granicę las dworski tychże dóbr tak daleko, jak miara wskazywać będzie.

Prócz tego włościanom wsi Bartodzieje w zamian za wszystkie służebności wsi Bartodzieje z oddzielnych dawnej pastwisk „Ogrodzisko” i „Porąbki”, na których włościanie mają prawo pastwiska, dwór oddaje na zupełną i wspólną czyli niepodzielną ich własność pastwisko zwane „Ogrodzisko” w przestrzeni mórg 11 prętów 103 oprócz 167 prętów nieużytków. „Porąbki” zaś, pozostają własnością dworu. Ponieważ między gruntami włościańskimi znajduje się przestrzeń dworska gruntu nieużytecznego prętów 197, zwana „Cegielnisko” dotykającą do ogrodu włościan Jana Górki, właściciela osady N 18, Tomasza Strzelczyka osady N 19 i Jana Grabowskiego właściciela osady N 17. Przestrzeń więc tę dwór oddaje na zupełną własność tychże włościan o tyle, o ile przypada w granicach każdego ogrodu, a mianowicie: Janowi Górka prętów 120, Tomaszowi Strzelczyk prętów 152 i Janowi Grabowskiemu prętów 15.

Właściciele Laura Gordon i Franciszek Gordon przyrzekają dać włościanom wsi Bartodzieje prawo przegonu i przejazdu przez grunty dworskie zwane „Pólko” do łąk włościańskich, nawzajem włościanie dozwalają prawo takiegoż przegonu i przejazdu przez pastwisko włościańskie w miejscowości zwanej „Ogrodziska”, „Porąbki” i „Borki”. Powyższe zobowiązania dotyczące wzajemnych służebności przegonu i przejazdu zostało wykreślone z umowy w dniu 4 sierpnia 1884 roku przez Zenona Jakackiego, ówczesnego właściciela dóbr Bartodzieje, gdyż stały się bezprzedmiotowe po częściowej parcelacji majątku.

Wszelkie koszta pomiaru ogółowego i oddania przestrzeni z niniejszej umowy przez dwór włościanom – należą do dworu, pomiar ogólnej przestrzeni w razie podziału pomiędzy osady należeć będzie do włościan.

Na czem umowa niniejsza ukończona i podpisana zostaje.

Właściciele dóbr Bartodzieje: Laura Gordon  Franciszek Gordon

Włościanie:

1. Antoni Górczyński, opiekun nieletnich po Wincentym Mąkosie z decyzji rady familijnej
2. Jan Grabowski, nabywca osady po Wojciechu Frączek, z aktu rejentalnego
3. Jan Jelonkiewicz, nabywca osady po Stanisławie Borzęckim – z aktu rejentalnego
4. – Zofia Masiarz żona po Władysławie Roguś i opiekunka małoletnich, pozostałych po temże w jednej połowie.

– Stanisław Gorgus, nabywca drugiej połowy od Władysława Rogusia, z aktu rejentalnego,

5. Teodor Niedzielski, opiekun nieletnich po Jacenty Woźniaku z decyzji rady familijnej
6. Walenty Zakrzewski
7. Paweł Frączek
8. Andrzej Kiepiela, syn po Piotrze Kiepiela, w jednej połowie i Jan Glegoła nabywca drugiej połowy osady N 8
9. Teodor Niedzielski
10. Antoni Marczak syn Grzegorza w jednej połowie i Ignacy Szczepański opiekun nieletnich po Grzegorzu Marczak
11. Franciszek Sułek i Marcin Romanowski w równych połowach sukcesorowie po Stanisławie Maciejaku
12. Urban Szewczyk i Maciej Jankowski w równych połowach, sukcesorowie po Mateuszu Szewczyku
13. Aleksander Marciniak
14. Jan Górka
15. Jan Szewczyk
16. Jan Grabowski
17. Jan Górka, nabywca osady po Stanisławie Gorgusie, z aktu rejentalnego
18. Antoni Górka, z prawa sukcesyjnego po Tomaszu Strzelczyku
19. Jan Górka, opiekun małoletnich po Antonim Górce – z decyzji rady familijnej
20. Antoni Grabowski
21. Brygida Dembska, wdowa po Piotrze Dembskim i opiekunka pozostałych po nim dzieci
22. Walenty Zakrzewski, nabywca osady po Marcinie Konopce z aktu rejentalnego
23. Stanisław Marciniak nabywca osady po Andrzeju Wdowczyku z aktu rejentalnego
24. Antoni Górczyński
25. Antoni Zwoliński
26. Antonina Banach wdowa po Macieju Banachu i opiekunka pozostałych po nim dzieci.
27. Marianna Jagodzińska, wdowa po Teodorze Jagodzińskim i opiekunka pozostałych po nim dzieci
28. Antoni Górka z prawa sukcesyjnego po ojcu Walentym Górka
29. Jan Krawczyk, nabywca osady po Antonim Lipcu z umowy prywatnej

Za nieumiejących pisać włościan wsi Bartodzieje i wskutek ich prośby podpisuje pisarz Gminy Jedlińsk Stanisław Radliński.

Świadkowie:

sołtys wsi Lisowa – Tomasz Orłowski

sołtys wsi Piaseczna – Jan Kupis

sołtys wsi Marcelowa – Ludwik Wiśniewski

Wójt Gminy Jedlińsk

(podpis nieczytelny)

Mapa gruntów chłopskich w Bartodziejach – rok 1934