(1891 – 1987), społecznik, nauczyciel, regionalista
Człowiek skromny i życzliwy ludziom. Nie zawsze był rozumiany wśród swoich, często nazywany „dziwakiem”, bo jak wiemy nie łatwo być prorokiem we własnym kraju. Pochodził ze wsi Jastrzębia, gdzie spędził większość życia. W swojej twórczości odkrył i utrwalił historię i tradycję wielu miejscowości naszego regionu.
Kazimierz Mróz urodził się 18 stycznia 1891 r. w rodzinie chłopskiej, we wsi Jastrzębia k. Radomia. Rodzice jego Ewa i Piotr byli właścicielami niewielkiego gospodarstwa rolnego. W tej właśnie wsi, położonej na skraju Puszczy Kozienickiej, która w późniejszych latach stała się tematem jego pracy dyplomowej, pisanej pod kierunkiem prof. Heleny Radlińskiej, upływało dzieciństwo Kazimierza Mroza. Tu także uczęszczał w latach 1899-1904 do szkoły początkowej.
W 1911 r., jako 20-letni młodzieniec, zdecydował się na opuszczenie rodzinnej wsi, udając się na dalszą naukę do jednorocznej szkoły rolniczej w Pszczelinie. Po jej ukończeniu wstąpił na kurs Warszawskich Kursów Pedagogicznych, które ukończył w 1916 r. jako Seminarium Nauczycielskie im. St. Konarskiego. Z ukończoną maturą i dyplomem nauczycielskim wrócił na wieś, aby poświęcić się sprawie nauczania i wychowania dzieci chłopskich. Przez trzy kolejne lata był nauczycielem jednoklasowej szkoły początkowej w Cecylówce, a następnie w Wólce Brzóskiej w powiecie kozienickim.
W 1919 r. uzyskawszy stypendium od Rady Szkolnej Powiatowej w Kozienicach, podjął naukę na Rocznym Kursie Pedagogicznym w Warszawie, a następnie odbył służbę wojskową. W rok później podjął ponownie pracę nauczycielską w Wólce Brzóskiej, gdzie pracował do września 1923 r. Z zamiarem kontynuowania nauki udał się następnie do Łodzi. Podjął pracę nauczycielską, a w godzinach wolnych od zajęć w szkole uczęszczał przez rok do Instytutu Nauczycielskiego na wykłady z historii, a następnie przez trzy kolejne lata do Wyższej Szkoły Nauk Społeczno – Ekonomicznych. Nie był to ostatni etap studiów Kazimierza Mroza. W 1927 r. uzyskując 10-miesięczny urlop bezpłatny, podjął studia 2-letnie w Studium Pracy Społeczno – Oświatowej przy Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie pod kierunkiem prof. H. Radlińskiej napisał, a następnie obronił pracę dyplomową pt. Jastrzębia, wieś powiatu radomskiego. Tęsknota do ziemi rodzinnej, zawiodła go tym razem do Kozienic, miasta niezbyt odległego od ukochanej Jastrzębi, gdzie w 1928 r. rozpoczął pracę nauczycielską w szkole powszechnej. W 1931 r. zawarł związek małżeński z Marią Kinastówną, nauczycielką szkół łódzkich, która była jego wierną towarzyszką życia i pracy.
.
Kazimierz Mróz łączył swą pracę dydaktyczno – wychowawczą w szkole z pracą społeczną i kulturalną w środowisku. W czasie pracy nauczycielskiej w Kozienicach – napisał po latach w życiorysie – czas wolny poświęciłem na budowę dróg w rodzinnych stronach, szerzeniu oświaty rolniczej, zbieraniu materiałów dotyczących b. Ekonomii Kozienickiej, pisaniu monografii, gromadzeniu rzadkich książek… Równolegle z pracą nauczycielską w szkole i pracą społeczną w środowisku uprawiał publicystykę oraz prowadził badania naukowe w regionie. Był znanym kolekcjonerem pamiątek historycznych oraz książek związanych z dziejami powiatu kozienickiego i radomskiego. Zbierał i opisywał ciekawe okazy przyrody, jakie spotykał w czasie swych wakacyjnych wędrówek z biegiem Radomki czy też przemierzając pieszo ostępy leśne Puszczy Kozienickiej. Czynił to z myślą przekazania swych zbiorów dla potomnych.
Myślałem – czytamy we wspomnianym życiorysie – że przekażę je którejś bibliotece społecznej i umożliwią one pracę przyszłym badaczom tutejszych stron. Pożar w czasie wojny strawił dom i dobytek książkowy życia. Działalność publicystyczną, rozwiniętą w latach 20. i kontynuowaną w latach 30., rozpoczął K. Mróz opublikowaniem na łamach „Gazety Świątecznej” w 1913 r. artykułu pt. Z parafii Jedlni pod Kozienicami (pod pseudonimem Kazimierz Pszczeliniak). Kolejna publikacja pt. Z moich pielgrzymek ukazała się w 1923 r. w numerze 7. wychodzącego wówczas w Radomiu „Przeglądu Sejmikowego” (pod pseudonimem Kazimierza Pielgrzyma). Szczególnie ożywioną działalność publicystyczną uprawiał w latach 30. jako stały współpracownik wychodzącego w Zwoleniu miesięcznika pt. „Głos Młodej Wsi” – redagowanego przez nauczyciela i działacza ludowego Stanisława Podrygałłę. W licznych artykułach publikowanych na łamach tegoż miesięcznika poruszał tematy z dziedziny ochrony przyrody oraz historii. W latach okupacji hitlerowskiej kontynuował pracę nauczycielską oraz naukowo – badawczą. W jego mieszkaniu w Kozienicach spotykali się działacze podziemnego ruchu oporu, z którymi utrzymywał stałe kontakty. W końcu 1944 r. został z Kozienic wysiedlony przez okupantów. Wrócił wówczas do swojej rodzinnej wsi Jastrzębi, aby pozostać w niej na stałe.
Po wyzwoleniu ziemi radomskiej spod okupacji hitlerowskiej podjął wraz z żoną pracę nauczycielską w Jastrzębi. Został tam kierownikiem szkoły. Brał w organizowaniu w 1945 r. na terenie gminy Kozłów Gminnej Rady Narodowej, której został przewodniczącym. Z jej ramienia zajął się odbudową i rozwojem oświaty w gminie, w której dotąd nie było ani jednej szkoły 7-klasowej. Dzięki jego energicznym działaniom zniszczone w czasie okupacji cztery szkoły podstawowe w gminie, w tym również w Jastrzębi, otrzymały od wojska baraki poniemieckie, w których wznowiono naukę. Odżywa w nich dawna pasja badacza i kolekcjonera pamiątek minionych dziejów regionu oraz pomników przyrody. Jest częstym gościem Archiwum Państwowego w Radomiu, gdzie zgłębia historyczne dokumenty z przeszłości ziemi radomskiej, aby opracować je następnie naukowo. Z prac drukowanych po 1945 r. należy wymieniać m. in. Z przeszłości miasta Iłży (1957 r.), Rozwój granic powiatu radomskiego (1964 r.), Walka o szkołę polską w Radomskiem w 1905 r. (1965 r.) W latach 70. ukazała się drukiem, opracowana przed wojną monografia Ursynów, wieś powiatu kozienickiego.
Na emeryturę przeszedł w dniu 30 września 1952 r. Dorobek naukowy K. Mroza obejmuje wiele artykułów i rozpraw naukowych (ponad 30), z których część nie została dotąd opublikowana. Z bogatych zbiorów bibliotecznych, znajdujących się w dwóch skromnych pomieszczeniach jego drewnianego domku w Jastrzębi, korzystało rokrocznie (w latach 60. – 80.) dziesiątki studiujących nauczycieli, studentów, a także doktorantów. Życzliwie usposobiony wobec odwiedzających go studentów i pracowników nauki pan Kazimierz nie szczędził im swej pomocy. Ci, którzy z nim współpracowali, potwierdzą, że Kazimierz Mróz był człowiekiem niezwykle skromnym i prawym, życzliwym ludziom, ale reagującym żywo na wszelkiego rodzaju popełniane błędy i niesprawiedliwość w życiu społecznym. Swoje zbiory książkowe przekazał bibliotece zaś rękopisy i materiały archiwalne – Archiwum Państwowemu w Radomiu. Posiadał wiele dyplomów honorowych i odznaczeń, które otrzymywał za pracę zawodową i naukowo – badawczą, jak też społeczno – kulturalną.
Z lat międzywojennych należy wymienić przyznanie mu przez Kuratora Okręgu Szkolnego Krakowskiego brązowego i srebrnego medalu, a także odznaczenie go przez Polską Akademię Literatury „srebrnym wawrzynem akademickim za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej” (1938 r.). W okresie powojennym został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1971 r.), Odznaką Honorową „Za zasługi dla województwa radomskiego” i medalem pamiątkowym „Bene Meriti” Radomskiego Towarzystwa Naukowego, którego był wieloletnim członkiem. Był również – jako jeden z pierwszych – laureatem nagrody I stopnia im. Jana Kochanowskiego, przyznanej mu przez Wojewodę Radomskiego w 1978 r.
Zmarł 16 stycznia 1987 r., przeżywszy 96 lat. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Jastrzębi. W grudniu 2003 r. radni Rady Gminy w Jastrzębi podjęli uchwałę o nadaniu Publicznej Szkole Podstawowej w Jastrzębi imienia Kazimierza Mroza. Inicjatorką wniosku o ustanowienie nowego patrona była ówczesna dyrektor szkoły Elżbieta Pietruszewska.
